درآمدی بر موسیقی دوتار ترکمنی و معرّفی یک اثر در باب موسیقی دوتار

Kitabyn daşky gabygy

تورنتو – دکتر خانگلدی اونق: (نشر دوّم در مدیا سایت)

«ساز «دوتار» قبل از پذیرش اسلام به منزله معجزه آئین اوغوزی «تکتانگری» محسوب می شده است. مبلغ آن ”قورقوت آتا“ می باشد. این اثر در دوره های مختلف تاریخ جهت آموزش فرزندان و جوانان اقوام تورک مورد استفاده قرار می گرفته است!» (فایل پی دی اف این اثر را می توانید از اینجا دریافت دارید!)

مقدمه: موسیقی علاوه بر تغذیه روح و روان انسان، بیانگر خیلی از حوادث و رخدادهائی است که جهت ماندگاری و ثبت آن در اذهان عمومی، هنرمندان و دست اندرکاران احساسات درونی و دراماتیک خود را بر روی مقامات موسیقی سازی و آوازی، خلق و ضبط نموده اند. از این جهت در محتوای موسیقی هر ملّتی بیان روحی و روانی خیلی از حوادثی را می بینینم که در تاریخ اجتماعی انسان ها رخ داده است.

در مورد موسیقی دوتار در فرهنگ اطلاعات عمومی مربوط به زبان فارسی، بشرح زیر توضیح داده شده است:

موسیقی دوتار تورکمنی به اشکالی از موسیقی اطلاق شده است که در بین اقوام تورکمن ایران، جمهوری ترکمنستان و افغانستان و احیاناً سایر ترکهای کشورهای دیگر رواج دارد.

علاوه بر این ها در بین سایر اقوام در افغانستان و ایران نیز رواج دارد. امروزه حوزه‌های نواختن دوتار عبارتند از، شمال خراسان در شهرهای؛ قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و جنوب و شرق خراسان در شهرهای نیشابور، تایباد، بیرجند، تربت جام، کاشمر و سرخس و سبزوار و نواحی ترکمنصحرا در شمال شرق ایران از جمله استان گلستان و شمال غرب خراسان، همچنین برخی مناطق استان مازندران نیز مورد کاربرد دارد.

جلد بیرونی سمت راست کتاب

این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی متمایز می گردد. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و جنوب، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» حتّی به «دوتار بغداد» نیز تقسیم شده است.

کل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و جنوب خراسان تا حدودی با هم متفاوت است. مردم مناطق خراسان قصه‌ها و داستان‌های خود را در قالب آهنگ‌هایی زیبا سینه به سینه به نسل‌های کنونی منتقل کرده‌اند. اگرچه دوتار در شرق خراسان از تربت جام، تایباد و ترکمنصحرا سرچشمه می‌گیرد.

همچنین در شهرهای نواحی شمال ایران، استادان و نوازندگانی را در نوازندگی ساز دوتار در خود پرورش داده است. این ساز در بین هنرمندان زبده دوتار نواز در ترکمنصحرا و ترکمنستان در بین همه تیره های ترکمنها، اعم از یموت های توٚرکمنصحرا و داش اوغوز، تکه ها، ارسأری ها، سالئرهای توٚرکمنستان و سالورهای تربت جام و نیز در شرق خراسان دوتار ترکمنی می‌نوازند. از جمله هنرمندان ترکمنصحرا که در حال حاضر دست اندکار نوازندگی هستند، عبارتند از:

مرحوم ارازمحمد تکه، مرحوم خلیفه نظرلی محجوبی، استاد بایلی تکه، دکتر مجید تکه، طاهر تکه، موسی جرجانی، تاج بردی پیکر، آنه ‌بردی پیکر، عید محمد اونق، مرحوم اُلیاقلی یگانه، ارازمراد آرخی، مرحوم حوجه شرقی، آمانگلدی شرقی، قربانگلدی کر، و …

مقامهای موسیقی ترکمنی در چهار دستگاه ارائه می‌شوند: تشنید، قرق‌لر، مخمّس و نوایی.[ ویکی پدیا تحت نام «موسیقی ترکمنی».]

اجمالی بر موسیقی دوتار توٚرکمنی

(این مقاله در رسانه های اینترنتی وبلاگ ها و سایت ها از جانب نویسنده این سطور منتشر گردید!)

از آنجائيکه بخش عمده ای از ترکمنان (آن گروه از طوايفی که جزو پتانسيال حکومت مرکزی  ترکمنان ايران بودند. ترکمنان حکّام ايران از قبيل غزنويان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان، آتابکان اقصاء نقاط دنيا و حکومتهای قاراقويونلی و آق قويونلی تا اواخر قاجاريان)، در ادواری از تاريخ که در آسيای مرکزی سکونت داشته اند و در آن بخش از ایلات که در يک شرايط کوچ نشینی بسر می برده اند، اين شکل از معيشت تأثير خودرا روی هنر موسيقی آنها نيز برجای گذاشته است.

هنر موسيقی در ميان اين خلق در روند پویائی خود متناسب با اينگونه از شرايط معيشت کامل ميگردد. اينچنين شکل از روند معيشت اجتماعی را ساز نی هفت بند که مختص شرايط زندگی چوپانی و اختصاص يافتن دوتار در داربست چهارتارم آلاچئق با آن نوای ضعيف تارها گواه بر اين سحن است.

امّا در آن گروه از اقوام ترکمن که در يک مکان سکونت داشته اند و از شرایط شهری برخوردار بوده اند، اشکال مختلف آلات موسيقی از قبيل رباب، دف، چنگ، قره نی، سورنا ( زرنای"زورنی")، شادیان تویدیک، نی و ناغارا (نانّگارا يا لانّگرا) مورد استفاده قرار می گرفته است و با الهام از موسیقی مقامی – اوزانی سیر رشد خودرا در دیگر نقاط جغرافیائی امپراتوری دول ترکمن و تلفیق با فرهنگهای غیر ترکمن اشکال نوینی را می یابد که ما امروز شاهد آن در فرهنگهای همسایه هستیم.
چنانچه در دوره حکمرانی سلطان اوزين حسن آق قويونلی در برخوردها و جنگهائيکه با لشکريان حريفان اتفاق می افتاد، در بين دسته های سربازان گروهی نقره زن بودند. دريکی از اين جنگها، سلطان اوزين حسن پادشاه مقتدر تورکمن لشکريان خودرا بين فرزندان خود فوج-فوج تقسيم ميکرده است. اگر در بين آنها صدای نقره هرکدام روبه ضعيف شدن ميرفت، به مفهوم عقب نشينی لشکريان فوج مزبور را ميرساند. چنانکه در جنگ با يکی از دشمنان خود، صدای نقره فرزند برومند سلطان اوزين حسن بنام میرزا يعقوب بیک چنان شديد می آمده که خبر از پيروزی قريب الوقوع آن را ميرسانده است. { والتر هينتس،.....}

دوتارچی قیز

بسته به شرايط محيط زندگی مردم گونه ای از آداب و رسوم موسيقی که مختص معرکه های وسيعتری می باشد، در بين ترکمنها مرسوم بوده است. در چنين شرايطی هنرهایی چون رقص خنجر، بازی کوشت دپدی یا اوچ دپدی و شامان بجای آورده ميشده است. با این موسیقی ها و رقص های هنری حتّی بيماران روحی را هم معالجه می کرده اند. اين روشهای هنری که به شکلهای رقص خنجر و ذيکير(ذکر) اجرا می شده تحت تأثیر دین قرار گرفته و حتّی در مواردی شکل اسلامی بخود گرفته است.

همچنانکه موسيقی با روح و روان اين خلق عجین شده در عين حال طبيعت آن را؛ يعنی سرزمين آباء و اجدادی خود "يورد ترکمن" را هم به تصوير می کشد. در چنين حالتی در ذهن ما آن گستردگی صحراهای وسيع ترکمن را می توانیم در آواز نی و يا اينکه منظره باصفای داخل آلاچئقهای ترکمن را در نوای دوتار احساس کنيم. جائيکه جمع کثيری را در يک هوای آزاد صحرا در خود جای ميدهد، طبق عادات همیشگی آواز نی عبارت ميشود از دوتا بخشی مقابل هم که جهت جلب حواس جمعی از حضّار صدای آواز نی را تا حدّالامکان بالا ميرسانند. امّا اگر در مورد ويژگی های دوتار بخواهیم چيزی بيان شود، در آن صورت، دوتار آن غنای بخصوصی را که در شکل باطنی و خودمانی در خود جمع کرده است، بيانگر سطح زندگی آلاچئق ترکمنی را با تمام ويژگيهای خانوادگی خود مانند اعتقاد به حفظ آنها در مقابل قهر طبيعت مثل برف و طوفان که بطور همآهنگ از ديگر آلات موسيقی متفاوت ميگردد، وجود دارد.

خوانندگان و نوازندگان از راست به چپ: عبدالرحمان فراخی، موخی ایری و قارا اونق

پروفسور و. م. بليايف نيز در بيان ويژگيهای دوتار در آثار خود بدان اشاره ميکند. او چنين ميگويد: "تمامی علائم فرهنگی زيست اين مردم که در پی دامهای خود بطور پراکنده معيشت ميکنند، در موسيقی مردمی آن تجسّم یافته است." در بين مردمی که در يک چنين شرايط طايفه-تيره ای بطور پراکنده زندگی ميکنند، مسلّماً سبکهای هنری بخشيگری نيز بطور متفاوت رشد کرده باشد. به عبارت ديگر بدليل عدم وجود وسائل ارتباط جمعی و قلّت رفت و آمدها در بين طايفه ها و تيره های مختلف ترکمن که در مسافتهای دور از همديگر مسکن داشته اند، در بين هر کدام از آنها روش دوتار نوازی در مسير تکامل پويای هنر موسيقی بطور مستقلّ از همديگر، ويژگيها و اصولهای مخصوص به خود را کسب کرده است. همانطوريکه هر کدام از طايفه ها برای خودشان لهجه های ويژه ای دارند، در دوتارنوازی و اجرای آواز هم هر يک از آنها پیرو اصول و روشهای ويژه خودشان را دارند. اين پديده را "سبکهای بخشيگری" نامیده اند.

در اعصار گذشته مثلاً تا قبل از 90-100 سال قبل که مهمترين وسائل ترابری اسب و شتر يا حداقلّ الاغ بوده است، هنگاميکه بخشی يا نوازنده ای غريب از راههای دور بطور اتفّاقی بهم ميرسيدند، آنها از همديگر با اين سؤال که: "شما نماينده کدام سبک موسيقی هستيد؟" يا اينکه "نام خليفه يا بخشی استاد تان چيست؟"، "او در خدمت کدام سبک موسيقی است؟". ... جهت آشنايی و باز کردن سر صحبت این سؤالات را از همدیگر میکرده اند.

در رابطه با دوتار روایت دیگر نیز از فارابی نقل میشود که " ... روزی فارابی در یکی از مجالس خلیفه بغداد با نوعی از ابزار موسیقی که آنرا از روی دوتار ابداع کرده بود، حضور می یابد و با آن مقامی از مقامات ترکمنی را می نوازد که همه مدعوینی که در مجلس حضور داشتند بخواب فرو میروند.

فارابی دوتار را به دو نوع تقسیم بندی کرده است. یکی دوتار خراسان نام دارد که همان دوتارهای کنونی ترکمنی است و دیگری دوتار بغداد می باشد که آنرا بدست خود در بغداد ابداع کرده است. ...

معرفی اثر " دوتارئنگ آوازی، خلقئمئنگ سازی ( آوای دوتار، نوای خلقم )":

معرفی کتاب آواز دوتار، نوای خلق

این اثر از دو بخش "آوای دوتار، نوای خلق ام" از ع. احمداف و بخش دیگر آن با عنوان "آهنگسازان موسیقی مقامی" از آ. صاپارف در سال 1983/م. که از جانب انتشارات "ترکمنستان نشریاتی"، در عشق آباد بچاپ رسیده است. این کتاب مجموعه پژوهشهای ع. احمداف و آ. صاپاراف می باشد که جهت طی دوره کاندیداتوری علوم، آنرا ارائه نموده بودند. این کتاب در 5000 تیراژ طی سفارش شماره 13813 که در ایّام خود 25 کؤپیک ارزش داشت، منتشر گردید. در این کتاب پژوهش هائی صورت گرفته است که در نوع خود مطلوب بوده و از جمله فعّالّیتهائی است که در دهه های 60 و 80 شوروی سابق در جهت رشد موسیقی علمی ترکمنی ترویج و به بازار عرضه گردیده است. ارزش و اطلاعات علمی بسیار مطلوبی برای پژوهشگران، جهت شناساندن قدمت موسیقی ملّی ترکمنی از خود ارائه می دهد که این اطلاعات هنوز برای ترکمنان ایران ناشناخته بوده و صرف تحقیق و پژوهش در مورد آنرا طلب میکند.

فهرست کتاب

این اثر با مقدمه ناشر شروع میشود و در حول و حوش موضوعات زیر تداوم می یابد:
بخش اوّل:

1. سرچشمه موسیقی از کجاست؟

2. دوتار چیست؟

3. در مورد کوک دوتار

4. از زبان نوازندگان

5. آواهائی که از پرده های دوتار تولید میشود.

6. در مورد کوک دوتار

7. در مورد باغشی، سازانده و دوتارچی

8.سیری دردنیای مقامات موسیقی

9. سبکهای مختلف هنر باغشیگری

10. آداب و سلوک مرسوم در موسیقی کلاسیک ترکمنی

11. کاربرد پرده های دوتار در خلاّقیّتهای آهنگسازان متخصّص ترکمن در حال حاضر

12. علائم امپروویزبشن و تدوین برنامه در آثار کلاسیک موسیقی خلق ترکمنی

13. محتوای موضوعی موسیقی ترکمنی

14. روایاتهای گوناگون در مورد موسیقی

15. آیا درک موسیقی مشکل است؟

بخش دوّم: آن اختصاص یافته است به موضوع " آهنگسازان مقامی".

این کتاب در حول و حوش این موضوعات اطلاعات ذیقیمتی به پژوهشگر میدهد که در شناخت فرهنگ ملّی خود میتواند رهگشای تحقیقات او گردد.

این اثر از سال 1990 در طول فعّالیّتهای پژوهشی اینجانب مورد توِجّه و بخش اوّل آن ترجمه و بعضاً مورد مرجع قرار گرفته است. البّته تا این مدّت امکانات چاپ آن بدلیل دوری از میهن برایم مقدور نشد. همچنین در روند تحقیات علمی در ادوار نامزدی علوم و دکتری مورد مأخذ قرار گرفت. ...

****** 

******

ادامه این مطلب را میتوانید از فایل پی دی اف آن از اینجا دریافت دارید!

https://drive.google.com/file/d/1sKmXl79rORmtMTIn6txuz1W2nlBsrd1P/preview

تورنتو - د. خان گلدی اونق