a). “Yslam jemagatynyñ ” önen ỳerligi we onuñ görnükli din wekilleri :

Öñde belläp geçilen wakalar hem dini wekilleriniñ we olaryñ dini garaỳyşlarynyñ tapawutlanyşy barada umuman aỳdylanda, yslam dini dört mezhep görnüşinde tapawutlandyrylypdyr. Olar aşakdakylardan ybarat bolỳar:

1. Täsännon jemagaty (Ähli Täsännon “Hanafiỳe”): Hezreti Ymam Agzam Abu Hanyfanyñ dini ỳörelgesini ỳöreden we şoña uỳan musulmanlara diỳlipdir.

2. Şapygy (Şafeiỳ)

3. Hanbeli

4. Maleki

Emma “Asna aşari” ymamyỳeler ỳagny şaỳilary bu dört mezhebe goşmandyrlar. Onuñ sebäbi diniñ parz hem sünnetleri berjaỳ etmeklikde öz aralaryndaky gapma-garşy düşünjeler bolupdyr. Elbetde taryhda onuň sebäpleri, çarỳar halyflyklaryndan bäri özara göreşlerinden gözbaş alỳar.

Yslam dinini taryhy Jümmüşleriniñ dowamynda çarỳarlar halafatlygy tarapyndan öz dini roluny hut pygammer hudaỳyň taglymatlary esasynda ỳerine ỳetiripdirler. Ol döwürden başlap Muhammet Pygamberiñ dini däp-dessurlaryny ỳagny sünnetini we şerigat kanunlaryny hem ideologiỳasyny göreldelik alyp ỳöretmek ugrunda belli din wekilleri döräpdir. Şolaryñ arasynda Türkmenlerde esasy rol alyp baran garaỳyş ählisünnet weljemagatynyñ sünnetleri bolupdyr. Munuñ täsirli dini halypalarynyñ birinjisi Ymam Agzam Abuhanyfa hezretleriniň alyp baran we berjaỳ eden dini şerigat ỳoly bolupdyr. Ol fyk ylymyny deslapdan ỳazga geçiren hem sahabalardan pata alan müjtehit ymam bolupdyr.

“Bu yslam dininiñ güỳçli sufistik adatlaryny özünde jemlän alym, hijri ỳylyndan 80 ỳyl geçende, gurban aỳyñ başky güni Küfe şäherinde Abumälek ibn-e Merwanyñ halypa wagtynda eneden dogulypdyr.”Abu Hanafiniñ atasynyñ ady “Sabyt”, enesiniñ ady bolsa “Horşyt” bolupdyr.. Abu Hanyfa uzyna ỳakyn orta boỳly bugdaỳ reñkli az geplegen owazy ỳakymly örän dilewar has owadan adam bolupdyr." 7

Ymam agzam Abu Hanyfa ömründe 7000 gezek kurhany okap hatm edipdir. Otuz ýyllap agzy bekli, ruzaly gezipdir. Kyrk ỳyllap ỳanyny ỳassyga berip uklamandyr. Elli ỳyllap taharatly (tähretini bozman) ertir namazyny okapdyr. Ellibäş mertebe beỳtyllaga haç edipdir. Ýüz gezek Alla tagalany düşünde görüpdir. Mahlasy Abu Hanyfa pygamber sypatly perişde häsiỳetli keramatly, ägirt ylymly şahsyỳet bolupdyr.Türkmenler umuman sünni garaỳyş bilen öz dini medeniỳetlerini alyp barỳarlar. Abu Hanyfanyñ şahsyỳetini we onuñ din ugrunda alyp baran sufistik garaỳyşlaryny metjitlerde wagz edip çykyş edỳärler. Abu Hanyfa hakda dürli rowaatlary orta oklaỳarlar. Olaryñ arasynda şeỳle rowaỳata gabat gelỳäris:

“Abu Hanyfa bir gije namaz okamak üçin Mekge şäherindäki Käbe binasynyñ içine girip iki reket namaz okaỳar. Birinji reketinde kurhany başyndan başlap ỳaryna barynça okapdyr. Ikinji reketinde hem galan ỳarysyny okap kurhany hatm edip salam berende dañ atypdyr. Ol hudaỳyñ dergähine şeỳle uzak mynajat edenine kanagat etmän, aglapdyr. Hudaỳa şeỳle ỳüzlenipdir: “Eỳ bar hudaỳa! bu ejiz bende saña laỳyk ybadat etmäni başarmady, ỳöne seni berhak tanady, meniñ ybadatymdaky kemçiligi, sizi kämil tanamak üçin günämi bagyşlañyz!” -diỳende, beỳtyllanyñ diwarlaryndan “hataby-ylahy (Allanyň ỳüzlenmesi)” gelỳär. Onuñ terjimesi şeỳle: Eỳ Abu Hanyfa! Men seni we seniñ ỳörelgäñi alyp baranlary hem seniñ mezhebiñde duranlary kyỳamata çenli bagyşlaỳaryn.” 8

Eỳrandaky türkmenler eger mezhep taỳdan ymam Agzama uỳan bolsalar, tarykat boỳunça Muhammet Bahawetdin Nagyşbendiỳe hezretlerine tabyn bolupdurlar. 717-nji hijri ỳylyñ aşyr aỳynda Buhara şäheriniñ Gasre Arefan diỳlen obasynda Muhammet ibn-e Muhammet diỳen şahsyỳetiñ içeri maşgalasynda Bahawetdin (Bähäwetdin) atly oglany dünỳä gelỳär. Ol dini içeri-maşgalada terbiỳelenip, ỳaşlykdan ylym-bilim bilen meşgullanyp dini sufistik ylymynda, mertebesi ỳokary derejä göterilỳär. Hoja Muhammet Bähewetdin Ngyşbendiniñ terbiỳesinden ep-esli alymlar sünni diniñ äleminde tarykat ỳolundan akym alỳarlar. Şolaryñ arasynda Abu Mansur Matoridi, Şih Ahmet Ýasawy, Şih Hapby ata, Şih Sagyt ata, Şih Hekim ata, Badratdin Muhammet ata, Andejan Sofi el-Samargandi, Şih Allaỳar ibn-e Temirỳar, Hindu hoja Türkistany, Hoja Ala’atdin el-Buhary, Abdulhalyk Gajdawany,... ỳaly belli-belli alymlar bolupdyr. Oña “Hezret Şanagyşbendi” hem diỳlipdir.

Hezreti Şanagyşbendi özboluşly sufistik dini tarykat ỳoly döredỳär. Şonuñ üçin türkmenler: “-Biz Nagyşbendiniñ tarykatyndan!”-diỳỳärler. Esasan türkmenler şu tarykat ideỳany alyp gaỳdan pirlere henize çenli uỳỳarlar.

Eỳranda häzirki Türkmensährada Akgala bilen Bendertürkmen şäheriniñ aralygynda Hojalar obasynyñ gyrasyndaky öwülỳaçylykda Bähäwetdin ata diỳlen bir gonamçylyk bar. Aỳdylỳan rowaỳatlara görä, Hoja Bahawetdin Nagyşbendi Mekgä zyỳarata gidende şol ỳerde näçe wagtlap düşläpdir. Şonuñ üçin Türkmensähradaky türkmenler ỳyl on-iki aỳlap anna günleri onuň ỳadygärliginiň başyna zyỳarata barỳarlar.Hezreti Nagyşbendi 74 ỳaşynda 790-njy h.k. ỳylyñ rebigulawwal aỳynyñ üstüne düşende gijesi dünỳäden ötỳär. Ondan “El-Owrad-ol Bahaiỳe”, “Selk el-Anwar”, “Heỳatname”, “Hedỳet-ol salekin”, “Tohfät-ol talebin”, “Delil-ol aşygyn”,...ỳaly dürli eserleri ỳadygär galdyrypdyr." 9

Eỳrandaky türkmenleriñ üçünji sygynan pirleriniñ biri Abu Mansur Matoridi ady bilen tanalỳar. Eger Ymam Agzama mezhep taỳdan we Hezreti Bähäwetdine tarykat ỳoly boỳunça uỳulỳan bolsalar, Şih Abu Mansur Matoridiỳe “Hakyda” taỳdan sygynypdyrlar. Elbetde olar yslam jemgyỳetiniñ şu üç görnükli wekillerini esasan sygynan bolsalarda, şolaryñ ỳoluny we ideỳalaryny ỳöreden we yzyny yzarlaỳan din wekillere-de uỳup gaỳdypdyrlar. ...Dowamy 
Info:

كشتارِ لشكرِ اسلام و فتحِ بخارا
محمد ابن جعفر چنين آورده است کـه چـون عبيدالله زيـاد را معاويه بـه خراسان فرستاد وی از آبِ جيجـون بگذشت و بـه بخـارا آمـد و پادشاه بخارا خاتون بـود، از بهـرِ آنکـه پسر او طغشاده خُرد بـود. پـس عبيـدالله زيـاد بيکند بگشاد و رامِـشن؛ و بسيار بَرده کرد و چهارهزار بند‌ه‌ی بخاری خويشتن را گرفت، و اين بـه آخرِ سـال ۵۳ و اولِ سـال ۵۴ بـود. چون بـه شهر بخـارا رسيد صفها بر کشيد و منجنيق‌ها راست کـرد. خاتون کس بـه ترکان فرستاد و از ايشان ياری خواست و کس بــه عبـيـدالله زيـاد فرستاد و هفت روز مهلت خواسـت، و گفـت: مـن در طاعِت توام و هديه‌های بسيار فرستاد.
چـون در ايـن هفت روز مدد نرسید دگرباره هديه‌ها فرسـتاد و هفت روزِ ديگـر زمـان خواست. لشکر تـرک برسيد و ديگران جمع شـدند و لشکر بـسيار گشت، و جنگهای بسيار کردند، و به آخر کـافران بـه هزيمـت شـدند و مسلمانان درپـيِ ايشان رفتنـد و بسيار بکشتند و خاتون بـه حصار اندر آمـد و آن لشکرها بـه ولايتِ خويش بازگشتند. و مسلمانان بسيار غنيمـت يافتنـد از سلاح و جامه و زرينه و سيمنه و برده گرفتند و يک پای موزه‌ی خاتون بـا جوراب گرفتنـد و جوراب و موزه از زر بود مُرَصّع به جواهر چنان که قيمت کردنـد دويـست هزار درهم آمــد. عبـیداالله زيــاد فرمــود تا درختان می‌کندند و ديه‌ها را خراب می‌کردند، و شهر را نيـز خطر بود. خاتون کس فرستاد و امان خواست،
صلح افتاد بـر هزاربار هزار درم و خاتون مال بفرستاد و عبیداالله مال بگرفت و بازگشت و آن چهار هزار برده با خويشتن برد.[1]
[1]. «تاريخِ بخارا، ابوبکر محمدبن جعفربن زکریا نَرشَخی، برگِ ٤٩-٤٨»