* Garaöý bilen baglanşykly aý - gün hereketleri :

Bilşiñiz ýaly aý hem gün ýaly gündogardan dogyp günbatardan ýaşýar. Ýöne säheriñ şapagynda we ikinji-agşamara aýdyñ görünýär. (Elbetde bulutsyz gijelerde).
Haçanda gün garaöýüñ guñorta ýarym şarynyñ ugrunda dogup ýaşsa aý garaöýüñ demirgazyk ýarym şarynyñ jähetinde dogup ýaşýar. Bu tertibi düşünmek üçin bir mysal getireli:

Meselem mordat aýyñ soñlaryna (iýul-awgust aýlary) duran bo0lsak, bu aýda gün şöhlesi 11 nomer terminiñ 20-nji gözeneginde dogup 111 nomer terminiñ 20-nji gözenegine baryp ýetende ýaşýar. Aý bolsa 1 nomer terminiñ gözeneginde dogup (säheriñ şapagy mahaly), IV nomer terminiñ şol san gözenegine baryp ýetende ýaşýar.

Garaöyin (götdikme)guruluş fundamenti

Şeýle düşündiriş bilen agşamara ýa-da gije diñe IV nomer terminiñ 9-njy gözeneginden asmana seredeniñde ayy görmek bolýar.
Gün we onuñ şöhlesiniñ garaöýüñ täriminiñ gözeneklerinde düşüş tertibi:
- Çep tarapdaky bir täriminiñ 1-15-e çenli gözenekleri.
- Sag tarapdaky IV täriminiñ 2-15-e çenli gözenekleri.
- Çep tarapdaky II täriminiñ 15-30-eçenli gözenekleri.
- Sag tarapdaky III tärimiñ 15-30-a çenli gözenekleri.
- I: Ýylyñ ilkinji ýarymynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti.
- 1: Ýylyñ birinji ýarymynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti.
- II: Güỳz paslynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti.
- 2: Ýaz paslynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti.
- III: Gyş paslynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti.
- 3: Tomus paslynda gün şöhlesiniñ ýörelge jäheti. [1]

XVII-XIX asyrlarda çet ýurtlardan türkmensähralaryna gelen syýahatçylar, ýurduñ içki ýagdaýlaryna belet bolup Ýewropanyñ orta asyrynyñ täze akspluatsiýon režimlerine ýer- ýurt açyşlaryny ýerine ýetirmek üçin kömek edipdirler. Olar Ýewropanyñ gowgaly senagatynda täze bazarlary açmak üçin biziñ dünỳa siwilizasiỳasyna uly goşant goşan türkmen ýurtlaryna gelip, nädogry, maglumatlar bilen Ýewropa intelligensi, maglumatlar bilen Ýewropa intelligensialarynyñ añ-düşünjelerine başgaça täsir galdyrypdyrlar.

Bu gün türkmen intellegensiýasy şeýle nädogry göýberilen düşünjelere, dogruçyl taryhy ýazmak bilen jogap bermäge çalyşýarlar.

X-XIX asyra çenli Hywa, Buhara, Balh ... ýaly şäherleriñ medreselerinde taryh predmetleri örän gyzykly has oñat öwrenilipdir. Sebäbi edil şol döwür türkmen ýazyjy-alymlary taryh predmetleriniñ üsti bilen eposlar hem ep-esli kyssalar döredipdirler. Şol döwrüñ edebiýatyny okanyñda geçmişdäki türkmen patyşalyklarynyñ döwründe dörän wakalary epos, kyssa we goşgy görnüşünde ýazga geçiripdirler. Olar käbir hadysalary içgin öwrenenleri üçin Ýusup-Zuleỳha, Ýusup-Ahmet, Zöhre-Tahyr, Saýatly-Hemra, Zeýnelarap we Emir Hemza ..., ýaly türkmen ỳurtlar we begliklerine degişli dessanlaryñ döretmegiñ hütdesunden gelipdirler.

Umuman türkmenler Seljuk döwründen bäri dünýäniñ dürli künjeklerinde metjit-medreseler hem beýleki binalary galdyrmakda has ykjamlaşypdyrlar. Bu barada arhiologiýa ylymlary sanardan köp işleri ýerine ýetirdiler. Umuman şol döwürleriñ içinde XIV-XVI asyrlary ýatlap geçsek ýerlikli bolar. Akgoýunly we Garagoýunly türkmen döwletleriniñ dowam eden zamanynda olaryñ patyşalary tarapyndan türkmen metjit-medreselerine örän ähmiỳetli garalypdyr. Meselem “Gök jama” adyndaky Tebriz şäherindäki metjidi Garagoýunly türkmenleriñ serkerdesi Jahanşa binýat etdiripdir. Uzyn Hasan Akgoýunly Tebriziñ çäginde bir ajaýyp metjit bilen medrese saldyrypdyr.
Wenesiýadan gelen täjir ol barada şeýle ýatlaýar.:”Uzyn Hasanyñ bina eden metjidi şeýle ajaýyp, ony wasp etmäge has laýyk.” [2]
Ol bir görnükli meýdanyñ içinde ýerleşipdir. 1478-nji ýylyñ Türkmenbaşy aýyndaonuñ ogly Soltan Halyl, onsoñ şol ýylyñ iýunynda beýleki bir ogly Ýakup soltan patyşalyk däbinio ýerine ýetirmek üçin şonda tagta çykýarlar. Şol döwrüñ ýadygärliklerinden diñe Uzyn Hasanyñ metjidi bozulman galypdyr. [3]
Uzyn Hasan metjidiniñ ýanyndan talyplar üçin ylym almaga bir uly hüjre hem saldyrypdyr. Ol hüjre “Mädräseýe Näsiriýe” adyndan henize çenli şol mäkämligi bilen ýadygärlik bolup galypdyr. [4]
Uzyn Hasan Akgoỳunly dünỳäden wepat bolandan soñ, şol hüjräniñ uly howlusynda jaỳlanypdyr. [5]
Akgoýunlylaryñ döwründe ylaýtada Uzyn Hasanyñ döreden binalary örän köp bolupdyr. Onuñ maşgalasy Seljukşabeýgiñ hem türkmenleriñ metjit-medreselerini bina etmekde örän uly goşant goşupdyr. Ol Täbriziñ metjidini ösdürmekde haỳr işleri ýerine ýetiripdir. Ol metjidiñ kybla tarapyndan uly gupba saldyryp, onuñ daş-töwereginde bezeg işlerini geçiripdir. [6]
Görşumiz ýaly türkmenler diñe bir Türkmenistanyñ çäginde dälde, beýleki ýurtlarda hem görnükli ýadygärlikleri binalar edipdirler.
Türkmenler haýsy bir ýerde oturymlaşyp başlanda, birinji nobatda metjit-medreseleri bina etdiripdirler. Olar metjit-medreseleri ýörite bişen kerpiçler bilen saldyrypdyrlar. Her metjidiñ ýanynda azan aýtmak üçin diñ (minara) dikeldipdirler. Häzirki döwürde minaralaryñ üstünde ses güýçlendiriji enjamlary peýdalanypdyrlar.
Etrek-Gürgen türkmenleriniñ arasynda yrym edinip çagalarynyñ göwegini ýa-da sünnetlenen soñ sünnetiniñ uçgyrajygyny hüjräniñ aşagyna taşlaýarlar. Olar bu yrymy berjaý etmekden maksatlary arassa niýetli çaganyñ alym bolup uly derejelere ýetmegini arzuw edipdirler. ... Dowamy
------------- Edebiýat we çykgytlar: